Hellums Paasspel - Super Librum

Het Hellums Paasspel is gebaseerd op een voor Nederland uniek, 12e-eeuws handschrift van een missaal, dat waarschijnlijk in gebruik is geweest in de St. Walfriduskerk van Hellum (Gr.) en bewaard wordt in Museum Catharijneconvent te Utrecht.

Het Hellums Paasspel
De traditie van paasspelen dateert uit de 10de eeuw en kan worden beschouwd als de oudste vorm van muziektheater in de westerse wereld. Het is gebaseerd op het liturgische gebruik om het kruisbeeld van Christus op Witte Donderdag en Goede Vrijdag op te bergen als metafoor voor zijn afwezigheid na de kruisdood. Op paasochtend wordt het kruisbeeld dan weer tevoorschijn gehaald. Dit paasspel handelt om de dialoog van de drie Maria’s bij het graf van Christus. Zij zien verbaasd dat de steen voor het graf al is weggerold en dat het graf leeg is. Engelen brengen hun de boodschap dat Christus verrezen is. Daarna volgen scènes van hollende apostelen naar het graf, het tonen van de zweetdoek en tenslotte is er een afsluitend Te Deum. Het spel wordt geregisseerd door de Groningse regisseur Ben Smit.

Het ensemble bestaat uit vijf zangeressen: Nancy Mayer, Marian van der Heide, Mariana Pimenta, Mariela Anazco en Alice Boccafogli. Zij worden begeleid door Tomas Flegr op middeleeuws carillon en Jankees Braaksma op het Rutland orgel, een replica van een middeleeuws orgel dat in 1999 is gebouwd door de Winschoter orgelbouwer Winold van der Putten.

Jankees Braaksma (blokfluit, middeleeuws orgel, leiding) studeerde blokfluit aan de conservatoria te Groningen en Amsterdam. Met een stipendium van de stad Groningen studeerde hij middeleeuwse muziek aan de Schola Cantorum Basiliensis in Bazel (Zwitserland). Behalve blokfluitist is Jankees bespeler van drie door de orgelbouwer Winold van der Putten gebouwde portatieven (kleine draagbare orgels uit de periode 1300-1450) en een in 1999 door Winold van der Putten gereconstrueerd blokwerkorgel uit de 13e eeuw, dat tijdens dit concert te beluisteren zal zijn.

Over het manuscript zelf
Het 12de-eeuwse missaal is één van de zeer bijzondere vroege handschriften uit de collectie Museum Catharijneconvent. Waar het geschreven is, Utrecht, Groningen of Münster, is onduidelijk. Opmerkelijk is dat in het Proprium Sanctorum, of Eigen der Heiligen (op 22 juni), drie gebeden zijn opgenomen tot de H. Walfridus, een heilige die eigenlijk alleen in het noorden van ons land, met name in Bedum, vereerd werd. Een klein detail in het handschrift verraadt iets van de geschiedenis van het boek. Een Latijnse inscriptie die zich laat vertalen als 'Folker, pastoor te Hellum maakt bekend ...' geeft aanleiding tot de gedachte dat het boek in de kerk van Hellum gebruikt is. Wellicht is het zelfs voor die kerk geschreven, want naast de kerk in Bedum is de kerk van Hellum de enige Walfriduskerk van ons land. Deze is gesticht aan het einde van de 11de of het begin van de 12de eeuw. Bijzonder is het missaal ook vanwege een Paasspel dat is opgenomen in de tekst voor de zondag van Pasen (f. 45v). Beschreven wordt hoe men tijdens het spel in processie met wierookvaten naar het graf, een rustaltaar, ging en terugkwam met de eucharistische gaven, een linnen doek en een kruis dat driemaal, telkens hoger, werd opgeheven. Daarbij werd gezongen “Christus Dominus surrexit” (Christus de Heer is verrezen). Dit Paasspel is verwant aan een Duitse traditie, de zogenaamde Jüngerlauf, die in het bisdom Utrecht geen invloed schijnt te hebben gehad. Het missaal zou dus in het Groningse deel van het bisdom Münster geschreven kunnen zijn. Op het rechterblad is later een bewerking van de Paassequentie Victimae Paschali laudes toegevoegd op een notenbalk: Virginis Mariae laudes... (f. 46rb).

Het Hellums Paasspel werd door Super Librum eerder uitgevoerd in 2001 (Groninger Museum), 2017 (Aduard) en 2022 (Garmerwolde en Hellum).

Het wordt beschreven in het in 2013 verschenen boek (met CD) Klinkende Klei - Middeleeuwse muziek uit Groningen en Ommelanden door Everhard Huizing & Jankees Braaksma.

De muziek van het Paasspel is door Super Librum uitgebracht op CD en kan op de meeste internetfora als Spotify en ITunes worden beluisterd.

In 1985 heeft hij het Groninger ensemble voor middeleeuwse muziek ‘Super Librum’ opgericht. De naam ‘Boven het Boek’ verwijst naar de kunst van het improviseren op een niet letterlijk uitgeschreven notenbeeld. Met dit ensemble heeft Jankees Braaksma op veel Europese oude muziekfestivals opgetreden en heeft hij een tiental Cd-opnamen gemaakt. Voor meer informatie over het ensemble kijkt u op www.superlibrum.nl.

Dit concert wordt mede mogelijk gemaakt door bijdragen uit de Stichting J.B. Scholtenfonds en Kunstraad Groningen.